درمان بیماری های روحی و روانی با روزه
انسان در طول دوران زندگی خود با حالت‌های مختلفی از سلامتی و بیماری و غنی و فقیر مواجه می‌شود و گاهی زمان برای او با سعادت و خوشبختی و گاهی با شقاوت و بدبختی، گشایش و تنگدستی و حالت‌های فراوان متناقض دیگری سپری می‌شود و وقتی که با حالت سخت و دشوار مواجه می‌شود و راه گریزی از غم و غصه‌ها و بیماری‌ها نمی‌یابد، تنها راه او صبر بر این امور پیش آمده است با این امید که خداوند راه گشایش نزدیکی را برای آنها قرار دهد.
این مراحل و مشکلاتی که انسان در گذر زندگی خود با آنها مواجه می‌شود، نوعی ناراحتی روحی روانی برای او ایجاد می‌کند و در این جاست که روزه گرفتن بدن را از این رنج می رهاند و یک آرامش درونی برای او محقق می‌نماید و احساس آرامش و استقرار را برای او مهیا می‌کند.
انسان روزه‌دار در وقت روزه‌داری خود با حالت درونی و در خلوت با خود و به دور از شهوات خود زندگی می‌کند و نفس و اراده‌ی خود را برای قدرت تحمل و آموزش می‌دهد و صبر او را به ضرورت‌های زندگی و زهد در آن و اکتفا کردن به کم در زندگی عادت می‌دهد و از زندگی فقط به اندازه‌ای که نیازش را بر‌آورده کند و جان او را از هلاک شدن حفظ نماید، بر‌می‌گیرد. این زهد بدن از روی عجز و ناتوانی نیست بلکه بر اساس یک رغبت و علاقه‌ی صادقانه به رهایی از تسلط و حاکمیت ماده و طغیان آن بر روح است و روح اوج می‌گیرد و متعالی می‌شود و به فضایی وسیع‌تر و گسترده‌تر از آنچه که قبلاً در آن بود، می‌رود و در اینجاست که احساس آن سعادت و خوشبختی گمشده به انسان دست می‌دهد و آرامش و اطمینانی را که می‌خواهد، برایش محقق می‌گردد و انسان برای مقابله با مشکلات زندگی توانمند می‌شود و با روحیه‌ای گشاد و اراده‌ای قوی با مشکلات مواجه می‌شود چون او نفس خود را تربیت کرده است و به صبر عادت داده است و این درس اولی است که او از روزه‌داری می‌آموزد. در اینجاست که اعجاز الهی و حکمت ربانی در فرضیه‌ی روزه که در این فرمایش خداوند متعال ذکر شده است برای ما روشن آشکار می‌گردد. می‌فرماید:
﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ کُتِبَ عَلَیۡکُمُ ٱلصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى ٱلَّذِینَ مِن قَبۡلِکُمۡ لَعَلَّکُمۡ تَتَّقُونَ﴾[البقره: ۱۸۳].
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید، روزه بر شما مقرر شده است همان گونه که بر کسانی که پیش از شما بودند، مقرر شده بود، باشد که پرهیزکاری کنید».
وقتی که یک مسلمان روزه می‌گیرد به این یقین می‌رسد که در پناه خداوند است و به او نزدیک است، او همچنین در همه‌ی زمان روزه‌اش احساس می‌کند که از جانب خداوند دانا و آگاه تحت نظر است خداوندی که به خیانت چشم‌ها و آنچه که در سینه‌ها پنهان و نهفته است، علم دارد.
از اینجاست که روح او بر شهواتش و اعضای او بر خطاها و لغزش‌ها فایق می‌آید و او به اختیار از گناهان صغیره و کبیره به خاطر نزدیک شدن به پروردگار و خالق و به وجود آورنده‌ی خود به خاطر ترس از عذاب و مجازات او و به خاطر دست یافتن به رحمت و پاداش او و به خاطر پی بردن به حقیقت روزه که راز بین بنده و خالق عزیز و والا مرتبه‌ی خود که کسی جز او به آن علم ندارد، دوری می‌کند و فقط خداوند است که پاداش ثواب آن را می‌دهد.
در اینجا راستی سخن رسول الله ص که فرمایش پروردگار عزیز بزرگوار خود را به ما می‌گوید، روشن می‌گردد، او می‌فرماید:
«کُلُّ عَمَلِ ابْنِ آدَمَ لَهُ إِلَّا الصِّیَامَ، فَإِنَّهُ لِی، وَأَنَا أَجْزِی بِهِ» [۱].
«همه‌ی کارها و اعمال انسان برای خودش است به جز روزه که برای من است و من پاداش آن را می‌دهم».
اگر بیماری‌های روحی و روانی را که می‌توان با روزه گرفتن آنها را درمان کرد، برشماریم باید درباره‌ی آنها چندین و چند صفحه نوشت، اما در اینجا برخی از آنها را به عنوان مثال و نه همه‌ی آنها را ذکر می‌کنیم از جمله ناهنجاری‌های شخصیتی، افسردگی، درونگرایی پرخاشگری و سواس اجباری و ناخواسته خودپرستی و خودخواهی و بسیاری از بیماری‌های دیگر هستند.
درمان ناهنجاری شخصیتی و افسردگی
خانم دکتر ثنا محمد علی، استاد روان پزشکی در دانشکده قصرالعینی در قاهره بر فواید روزه در درمان بیماری‌های روانی مخصوصاً ناهنجاری شخصیتی و افسردگی تاکید دارد، در جایی درباره‌ی ناهنجاری شخصیتی می‌گوید: این ناهنجاری در حقیقت یک بیماری به حساب نمی‌آید بلکه در این حالت فرد دارای یک شخصیت بسیار حساس است که نمی‌تواند با محیط، خو بگیرد و همزیستی داشته باشد و روزه توازن و توانمندی آن را در زمینه تسلط بر رفتارهایش را بطور سالم به او باز می‌گرداند [۲].
اما در مورد حالت دوم که افسردگی است او می‌گوید حالات معنوی ماه رمضان و روزه و نماز آن تا حد زیادی از عوارض بیماری افسردگی می‌کاهد و حتی در بسیاری از حالت‌ها عوارض این بیماری در طی این ماه بزرگوار و مبارک ناپدید می‌شوند مساله‌ای که بر اهمیت روزه در درمان بیماری روانی تأکید دارد [۳].
در پایگاه الکترونیکی الیوم به نقل از دکتر رامز طه رییس واحد آماده سازی روانی در بیمارستان روان پزشکی در کشور کویت آمده است: روزه فواید بسیار زیادی در درمان بیماری‌های روانی دارد در طی یک آزمایش ثابت شده است که روزه‌داری با احساس افسردگی مقابله می‌کند و نوعی تعادل روانی را ایجاد می‌کند و او بر اساس برخی تجربه‌های علمی که به انجام رسانده‌اند، تاکید دارد که روزه بیمار روانی را از مشکلاتی که از آن رنج می‌برد مانند: فکرهای منفی و با خود حرف زدن که او را به بیماری عقلی و جنون می‌رساند، رها می‌سازد، روزه همچنین بر توانایی بیمار روانی در خود کنترلی بر رفتارهای او می‌افزاید و قدرت تحمل او را بالا می‌برد و به انسان تعادل و حمت(سخت) عطا می‌کند و این امکان را برای بیمار فراهم می‌کند که از آرام بخش‌های دردهای جسمانی به صورت درمان مصرف می‌کند، بی‌نیاز شود و به جای آنها به آرام بخش‌های طبیعی دست می‌یابد که مغز برای او القا می‌کند [۴].
او بر این نکته هم تأکید دارد که روزه به روزه دار یک تمرین ایده‌آل و قدرتی بسیار خوب می‌دهد تا بر تحریکات عصبی مسلط باشد و بتواند تحریک کننده‌های حسی را تا حدی کاهش دهد و آنها را از تحریک کردن بخش‌های انفعالی مغز باز دارد [۵].
او تصریح می‌کند که روزه به گسسته‌شدن ترفندهای روانی کمک می‌کند، ترفند و روش‌های نامحسوسی که بیمار برای دگرگون سازی و مسخ کردن حقیقت‌هایی که نمی‌خواهند، آنها را قبول کند یا به درستی با آنها مواجه شود به آنها رو می‌آورد و این حالت بدین جهت است که فرد خود را از مسئولیت و آشفتگی و اضطراب ناشی از مشاهده‌ی واقعیتی که امنیت روانی او را ارزش و احترامی را که برای خود قائل است، تهدید می‌کند خود را رها کند و هرچند که خشوع و فروتنی و صداقت روزه دار بیشتر شود این ترفندها ضعیف‌تر می‌شود. روزه به انسان کمک می‌کند به خلوت‌های درمانی و تاملی که او را از آشفتگی و تداوم حالت‌های روانی روزانه رها می‌کنند، بپردازد. همچنین کمک می‌کند که فرد انرژی روانی و ذهنی خود را هدر ندهد و دستورهای او به عقل با تسامح و گذشت همراه می‌شوند [۶].
او بر اساس یک تحقیق میدانی که دکتر کان من در دانشگاه برنستون آمریکا به عمل آورده است، تاکید دارد که کم نکردن اختیارات خواست‌ها و عدم خود کنترلی و عدم کنترل شهوت‌ها و خواست‌ها احساس افسردگی و نا امیدی و احساس بدبختی و حزن و اندوه را افزایش می‌دهد، مساله‌ای که بر اهمیت روزه در آموزش انسان برای کنترل بر شهوت‌ها و غرایز خود و به تبع آن از بین بردن احساس ناکامی و افسردگی تأکید دارد [۷].
درمان خودپرستی و خودخواهی
شخص خودخواه و خودپرست کسی است که احساس خودخواهی او در سطح بالایی است و او همیشه از خود راضی و خودخواه است و به تملک و تسلط علاقمند است و دوست دارد هر چیز کم یا زیاد گرانبها یا ارزان را در اختیار بگیرد و بر دیگران حاکم و مسلط باشد و خسیس و بخیل است، در اینجا روزه رفتار این گونه شخصیت‌ها را با دیگران متعادل می‌کند و آن را دچار تغییر می‌نماید، بطوری که گمان می‌کنیم که در مقابل شخصیتی غیر از آن شخصیتی که می‌شناختیم و دیده بودیم، قرار گرفته‌ایم.
چون روزه او را در حالتی از بذل و بخشش و ترجیح دادن دیگران بر خود و تقدیم همه‌ی آنچه که موجب سعادت دیگران قرار می‌دهد و آنچه را که در حالت بدون روزه نسبت به بخشیدن آن بخل می‌ورزید به جهت دست یافتن به اجر و پاداش و عمل به این حدیث رسول خدا ج که می‌فرماید:
«مَنْ فَطَّرَ صَائِمًا کَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِهِ، لاَ یَنْقُصُ مِنْه شَی» [۸].
«هرکس که روزه‌داری را افطار دهد، به مقدار شخص روزه‌دار، دارای اجر می‌شود و با این حال، از اجر روزه‌دار هم چیزی کم نمی‌شود».
بدون اینکه نسبت به آن کمبودی داشته باشد، به او می‌رسد با کمال میل به دیگران می‌بخشد. وقتی که چنین فردی دردهای محرومان را حس می‌کند و در یک اقدام عملی در خلال روزه‌داری نوع زندگی آنان را تجربه می‌کند، میل به تملک و خودخواهی کاهش می‌یابد و به میزان رنج و زحمتی که آنان با آن مواجه هستند پی می‌برد و از خود پرستی دست بر می‌دارد و به این امر پی می‌برد که چقدر از مسائل زیادی غافل بوده است و دیگران چقدر سختی کشیده‌اند تا او زندگی کند و این محرومان چه خوبی‌هایی در حق او کرده‌اند.
درمان درون گرایی و گوشه گیری
شخص درون گرا کسی است که به تنهایی و گوشه نشینی و عدم تعامل با دیگران میل و رغبت دارد، چنین شخصی بسیار آشفته و کم سخن و همیشه پریشان و خجالت زده است و نمی‌تواند با زندگی رو در رو شود و به خوبی با دیگران ارتباط برقرار نمی‌کند، اعتماد به نفس ندارد و در زندگی به اندک قانع است و همیشه احساس نا امیدی و سرخوردگی دارد.
می‌توان چنین شخصیتی را با روزه درمان کرد، چون روزه‌ای که خداوند متعال بر مسلمانان واجب کرده است، در ماه مبارک رمضان قرار دارد و در این ماه رفتار همه‌ی مسلمانان متفاوت است و همچنین در این ماه برخی فعالیت‌های اجتماعی انجام می‌شود که در سایر ماه‌ها وجود ندارد، همانند گرد آمدن افراد یک خانواده در وقت افطار و سحری که صحبت و گفتگو بین‌شان گرم می‌شود و فرصت‌های گفتگو و مشارکت و مشورت کردن بین شخص درونگرا با خانواده‌اش بیشتر می‌شود و این خود در رهایی او از علت این درونگرایی نقش دارد و او در غذا خوردن دسته جمعی با خانواده، دوستان، هم شاگردی‌ها، همکاران و هم‌کلاسی‌ها نقش ایفا می‌کند، نماز تراویح نیز یکی از فرصت‌های بزرگ و مهم در خارج کردن چنین شخصی از حالت گوشه‌گیری که بر خود تحمیل کرده است، می‌باشد به طوری که او برای خواندن این نمازها به مسجد می‌رود و با مردم دیگر برخورد می‌کند و با آنان ارتباط برقرار می‌کند و معاشرت می‌کند.
علاوه بر این تلاش برای مشارکت در فعالیت‌های مختلف ماه رمضان از جمله مسابقات دینی و فرهنگی و محافل تلاوت و حفظ قرآن کریم نیز وجود دارد که عامل گوشه گیری که فرد درونگرا بر خود تحمیل کرده است را کنار می‌زند و او را با دیگران همراه کرده است و تا حد زیادی به او و دیگران اعتماد به نفس می‌دهد.
درمان وسواس غیر ارادی و با خود حرف زدن
انسان روزه دار زیاد قرآن می‌خواند و زیاد ذکر و استغفار می‌کند تا اجر و پاداش زیادی را به دست آورد و به تبع آن او با این مشغولیت از آنچه که در روان او می‌گذرد، دور می‌شود و هرگاه نفس او به مسایلی که او را از عبادت و ذکر باز می‌دارد، قصد کند، از شر شیطان رانده شده به خدا پناه می‌برد.
هرگاه شیطان او را به فکر درباره‌ی مسایلی که زندگی را بر او سخت می‌کنند، سوق دهد، ذکر می‌گوید، سبحان الله و الله اکبر می‌گوید و دعا می‌کند و استغفاره می‌کند، او همیشه در جوار خدا قرار دارد و خداوند برای او یک یاریگر و کمک کننده می‌شود و مشکل و ناراحتی او را برطرف می‌کند و وسواس پنهان را از او دور می‌کند.
دکتر رامز طه استاد روانپزشکی بر این تأکید دارد که روزه به فرد روانی کمک می‌کند در خود گفتاری خود و آنچه که در طول روز با خود می‌گوید و عبارت‌ها و جملاتی که در افکار و انفعالات او تاثیر می‌گذارد، تعادل برقرار کند. بنابراین روزه فرصتی برای ایجاد معانی و عبارت‌هایی مثبت به همراه کمک گیری از ذکرها و انجام منظم عبادت‌هاست، به طوری که در جریان این امور حالتی که در علم جدید روانشناسی به خود آموزی ناشی از تکرار و تبیعت کردن از قاعده‌ی آموزشی تدریجی و آموزش با مشارکت فعال نامیده می‌شود، برای او محقق می‌گردد و همه‌ی این امور در باز گردانیدن برنامه‌ی حقیقی به دستگاه عصبی و رفتاری و متعادل کردن فکر و تغییر در عادت‌ها به فرد کمک می‌کند [۹].
درمان عصبانیت شدید و پرخاشگری
انسان روزه دار به کنترل نفس خود و تسلط بر حالت‌های درونی عادت می‌کند و در وقت انفعال و تاثیر پذیری بر آنها مسلط می‌شود و از حالت احساس و آرامش خارج نمی‌شود و به سختی تلاش می‌کند که بر این روش پایبند باشد، تحریک کننده‌ها و مهیج‌ها هر طور که باشند، تا به ثواب و پاداش برسد و به خاطر اینکه از ضایع شدن ثواب و باطل شدن عملی که او را به خداوند عزیز و والامرتبه نزدیک می‌کند، می‌ترسد. بنابراین روزه‌دار کاملاً به این مساله علم دارد که هرگاه عصبانی شود از حالت احساس آرامش خود خارج می‌گردد و تسلط خود را بر رفتارها و انفعالات خود از دست می‌دهد و به تبع آن در معرض خطا قرار می‌گیرد و دچار لغزش شدن و تباه کردن عمل خود، بنابراین پیامبر گرامی‌مان ج ما را به ضرورت کنترل نفس و تسلط بر آن در حالت‌های انفعالی و حالت‌های بر انگیخته شدن خشم و عصبانیت به طور عام راهنمایی می‌کند و می‌فرماید: «لَا تَغْضَبُ» [۱۰]؛ «عصبانی و خشمگین نشو».
و همچنین می‌فرماید: «لَیْسَ الشَّدِیدُ بِالصُّرَعَهِ، وَلَکِنَّ الشَّدِیدَ الَّذِی یَمْلِکُ نَفْسَهُ عِنْدَ الْغَضَبِ» [۱۱].
«نیرومندی به آن نیست که بتوانی کسی را بر زمین بزنی بلکه نیرومندی کسی است که بتواند هنگام خشم، خود را کنترل کند».
پیامبر ص بر این امر در حالت روزه‌داری تاکید بیشتری دارد و می‌فرماید: «إِذَا کَانَ یَوْمُ صَوْمِ أَحَدِکُمْ فَلَا یرفُثْ، وَلَا یَفْسُقْ، وَلَا یَجْهَلْ، فَإِنْ جُهِلَ عَلَیْهِ، فَلْیَقُلْ: إِنِّی امْرُؤٌ صَائِمٌ» [۱۲].
«اگر روزی کسی از شما روزه باشد، نباید فحش دهد و مرتکب فسق و فجور شود، اگر هم کسی با او درگیر شد یا او را دشنام داد باید بگوید من روزه‌ام، من روزه‌ام». این کلام روزه دار که بگوید: «من روزه‌ام، من روزه‌ام» یک یادآوری به خودش است مبنی بر کنترل نفس خود و خارج نشدن از آن اخلاق و آرامشی که روزه دار نباید از آن خارج شود و مقابله کردن با بدی به واسطه‌ی خوبی و نیکویی است.
همچنین یادآوری او به دیگران و مخصوصا کسی است که او را ناراحت و تهییج می‌کند و تلاش می‌کند او را از آن حالت خارج کند، در این هنگام آن فرد درباره‌ی او از خدا می‌ترسد و از بی ادبی یا ناراحت کردن او دست بر می‌دارد و خجالت زده می‌شود؛ چون به یک روزه‌دار بی احترامی کرده است و می‌داند که آن روزه‌دار شدیدتر از خودش می‌تواند، جوابش را بدهد اما این روزه است که او را از این کار باز می‌دارد، لذا می‌ترسد و دست بر می‌دارد.
دکتر محمد عبدالقادر در تحقیق خود درباره‌ی شیمیایی بودن روزه و تحریک غده‌ی مخاطی می‌گوید: روزه‌ی واقعی دعوت به تعالی اخلاقی و دوری کردن از خطاهاست و این برترین نوع آرامش روانی و فکری است و مومن روزه دار به بزرگواری اخلاقی موصوف است و جزو فرو برندگان خشم و در گذشتگان از مردم و جزو کسانی است که به تسلط بر خشم خود معروف و مشهور هستند، خشم و کینه و کدورت نسبت به مردم راهی است که به هلاکت انسان منجر می‌شود و تفسیر آن بدین ترتیب است:
وقتی که نسبت به مردم مرتکب خشم و نفرت و کینه می‌شوی، در واقع شیطان بر اعضای تو مسلط می‌شود و شخصیت تو را بر می‌گیرد و تو در رفتارها و عکس‌العمل‌های شخصی خود همچون شیطان می‌شوی.
پیام خشم و کینه و نفرت به قسمت بالایی مغز می‌رسد، جایی که واکنش‌های شیمیایی آن را دریافت می‌کنند و با آن همراه می‌شوند و آن را به روش شیمیایی معجزه آسایی به قسمتی به نام هیپوتالاموس می‌برد و آن هم به غده‌ی مخاطی که وظیفه‌ی ترشح هرمون‌های اصلی را در خون به عهده دارد و دستورها را به همه‌ی غده‌های هورمونی بدن می‌برد، منتقل می‌کند و یک ترشح دیگر به ترشح هرمون‌های آن اضافه می‌شود.
در حالت عصبانیت شدید غده‌ی آدرنال بر اساس دستورهایی که از غده‌ی مخاطی به آن می‌رسد، هرمون‌هایی را ترشح می‌کند و هورمون آدرنالین و هورمون کورتیزون و سایر هورمون‌ها را ترشح می‌کنند که به تغییر ویرانگری در سیستم شیمیایی بدن منجر می‌شود، بافت‌های بدن را از بین می‌برد و آن را به بسیاری از بیماری‌ها همچون سینه درد، تصلب شرایین، قند خون، بالارفتن میزان کلسترول و بالا رفتن فشار خون مبتلا می‌کند [۱۳].
[۱] احادیث قدسی. [مؤلف] صحیح مسلم (۱۱۵۱). [مصحح]
[۲] پایگاه روزنامه سعودی الریاض به تاریخ ۳ رمضان ۱۴۲۶ هـ.
[۳] منبع قبلی.
[۴] پایگاه الکترونیکی الیوم به تاریخ ۴/۱۲/ ۱۴۲۱ هـ.
[۵] در تاریخ ۷/۳/ ۱۴۲۶ هـ پایگاه انترنتی جهان بدون مشکلات.
[۶] مبنع قبلی.
[۷] منبع قبلی.
[۸] موسوعه الحدیث النبوی الشریف. [مؤلف] آلبانی در صحیح الجامع (۶۴۱۵) می‌گوید صحیح است. [مصحح]
[۹] پایگاه اینترنتی (جهان بدون مشکلات).
[۱۰] صحیح بخاری (۶۱۱۶). [مصحح]
[۱۱] صحیح بخاری (۶۱۱۴). [مصحح]
[۱۲] آلبانی، صحیح ابن ماجه (۱۳۸۱). [مصحح]
[۱۳] پایگاه اینترنتی «الساحه المفتوحه» در تاریخ ۵/۱۲/۱۴۲۱ هـ.
منبع :
کتاب روزه درمانی
گردآورنده: دارالحضاره
مترجم: حسن اسماعیل‌زاده باوانی
https://vaislamah.com
